Een penseel is een gereedschap dat door kunstschilders wordt gebruikt voor het aanbrengen van olieverf, acrylverf, aquarelverf of gouache. Het verschil tussen een penseel en een kwast is dat voor een penseel zacht en soepel haar, bijvoorbeeld marterhaar, wordt gebruikt. Kwasten worden meestal gemaakt van varkenshaar. Kwasten zijn daardoor stugger, bij gebruik van kwasten blijft de verfstreek beter zichtbaar.

Het penseel is het belangrijkste schildersgereedschap.

Gebruik en schoonmaken

De stelen van penselen voor olieverfschilderijen zijn lang. Om te aquarelleren gebruikt men penselen met een korte steel. Terwijl een olieverfschilder vaak aan vele penselen behoefte heeft, heeft een aquarellist meestal genoeg aan één dik, puntig penseel.

De olieverfschilder heeft vaak meerdere penselen in de hand, elk voor een iets verschillende kleur. Handig is bijvoorbeeld aparte penselen te gebruiken voor licht/donker, of voor warme en koude kleuren. Het voordeel van meerdere penselen is dat deze niet telkens schoongemaakt hoeven te worden, hetgeen vrij omslachtig is bij gebruik van terpentine. Een aquarellist maakt het penseel in een enkele beweging in ruim schoon water schoon.

Voor acrylverf is het weer anders. Omdat opgedroogde acrylverf niet meer verwijderd kan worden, zal een acrylschilder de penselen snel in water hangen. Een handig hulpmiddel hierbij is de brushholder, een spiraal boven een bakje waar water of een ander schoonmaakmiddel kan worden gedaan.

Maak in elk geval aan het eind van een schildersessie de gebruikte penselen goed schoon. Voor olieverf het penseel eerst goed afvegen en daarna uitspoelen in terpentine en uitknijpen. Daarna worden de penselen met handzeep of kernzeep en warm water schoongemaakt, totdat alle resten pigment zijn verdwenen. Draai rondjes in de holte van de hand, die gevuld is met zeep. Bij gebruik van giftige pigmenten, zoals cadmiumkleuren, kan contact met de huid echter beter vermeden worden. Strijk na het schoonmaken de haren in het oorspronkelijke model en laat het penseel op zijn kop drogen. Als een penseel met de haren naar beneden staat, gaan de haren uit elkaar staan en kun je er niet goed meer mee schilderen. Er bestaan echter wel constructies om een penseel vrij te laten hangen. De penselen worden ook het best op hun kop, in een jampotje bijvoorbeeld, bewaard.

Bijzonder ongunstig is het om penselen op hun haren in water of terpentine te laten staan. De haren gaan daardoor uit elkaar wijken en het penseel is dan niet meer goed bruikbaar. Beter is het om het penseel uit te spoelen en daarna nat neer te leggen.

Materiaal

Penselen verschillen in het materiaal waarvan ze gemaakt zijn en in de vorm waarin de haren geplaatst zijn. De gebruikte haarsoorten zijn:

• dassenhaar

• eekhoornhaar

• kunstvezel

• marterhaar

• runderhaar

Marterharen penselen zijn penselen gemaakt van verschillende soorten van de wezelfamilie. Alleen het haar van de staart is geschikt als penselenhaar. Van al het zachte haar is marterhaar het best en van alle marterharen is de Kolinsky marter de top. Dit haar is bijzonder sterk en veerkrachtig, herkomt steeds terug in een mooie punt en heeft een groot vochtopnamevermogen. Marterhaar wordt vooral gebruikt voor olieverf, eitempera, aquarel en inkt.

Runderhaarpenselen worden uitsluitend gemaakt van de lange haren aan de voorzijde van de oren. Het is even sterk en veerkrachtig als marterhaar maar het loopt niet in zo'n mooie punt uit., daarom wordt het meestal gebruikt voor penselen met een recht of afgerond uiteinde in plaats van een scherpe punt. Runderhaar is ook lang en dat geeft, in combinatie met de veerkracht, een penseel waarmee men lange vloeiende streken kan maken die zowel qua dikte als qua richting goed te beheersen zijn. Runderhaar is geschikt voor alle verfsoorten en het is voordeliger dan marterhaar.

Eekhoornhaarpenselen worden vervaardigd van de staart van de eekhoorn. De Petit Gris (kleine grijze) eekhoorn is tegenwoordig een beschermde diersoort en daarom worden de eekhoorhaarpenselen gemaakt van de staart van de Canadese en van de Russische " blauwe kasan" eekhoorn. Eekhoorhaar is veel zachter dan marterhaar en moeilijker te hanteren omdat het haar weinig veerkrachtig is. Daarentegen heeft eekhoornhaar het grootste vochtopnamevermogen van alle haarsoorten waardoor het zeer geschikt is voor aquarel en inkt.

Varkenshaar penselen zijn hardharige penselen. Uitsluitend het varkenshaar dat boven de ruggewervel groeit is geschikt voor het penseel. Deze haren zijn sterk en veerkrachtig en ze lopen in een punt uit. Die punt is nogal ongewoon omdat die zelf uit verschillende kleine puntjes bestaat, dit noemen we de "bles". Hierdoor neemt dit haar enorm veel verf op maar de vochtopname is gering. De streek van herkomst bepaald de kwaliteit en de prijs van het varkensharen penseel.. Varkenshaar penselen zijn zeer geschikt voor acryl- en voor olieverf.

Synthetische penselen.
Wegens de hoge prijs en de toenemende schaarste van goede haarsoorten werd er synthetisch haar op de markt gebracht. Synthetisch haar is gemaakt naar het voorbeeld van marterhaar en varkenshaar, het heeft een taps toelopende vezel die de structuur van natuurlijk haar imiteert. De betere kwaliteiten polyestervezel vinden we onder de benaming "selected filament". Naast het verschil in kwaliteit onderscheiden de filamenten zich ook in slappe of stevige haarsoorten.
Het stevige synthetische haar wordt vooral gebruikt voor acrylverf omdat het bestand is tegen veelvuldig reinigen en het vermogen heeft om pasteuze verf vast te houden. De Van Beek filament Pro, de tandami mangoest filament en de Da Vinci topacryl zijn echter ook geschikt voor olieverf. De wat slappere soorten synthetisch haar worden veel gebruikt voor aquarel, gouache, plakkaat en inkt.

Een regel die doorgaans goed toepasbaar is om voor olieverf natuurlijke penselen te gebruiken en voor acryl kunstvezelpenselen.

Vorm

De vorm van de penselen kan zijn:

• rond (lang dan wel kort)

• plat (ook lang of kort)

• kattentong

• waaier

Ronde penselen worden gebruikt om dunne verf in lijnen op te brengen. De langste en dunste ronde penselen worden sleper genoemd. Daarmee kunnen zeer vloeiende lijnen op een schilderij worden aangebracht. Platte penselen of kattentongpenselen worden gebruikt om vlakken op te vullen, of om losse toetsen aan te brengen. De zijkant van een plat penseel kan ook gebruikt worden om lijnen neer te zetten. Een waaierpenseel is geschikt om een zeer dunne laag op te brengen, maar dat kan ook met een breed plat penseel gebeuren. Ook worden deze penselen gebruikt om te dassen, de verschillende kleuren op het schilderij voorzichtig in elkaar te laten overlopen.

Afmetingen

De afmeting van een penseel wordt aangegeven door een getal op de steel. Hoe groter dat getal, des te dikker het penseel. Vaak wordt de diameter van het penseel aangegeven in millimeter, maar deze aanduiding kan verschillen per fabrikant. De dunste aquarelpenselen worden aangeduid met 000.

HAARSOORTEN

Er is natuurhaar en er zijn synthetische haarvezels. Natuurhaar en varkenshaar hebben dezelfde opbouw.

Deze bestaat uit een streng met schubben, vergelijkbaar met een dennenappel. Deze staan garant voor

elasticiteit en vormverhouding. Indien een penseel te lang in het water staat (capillaire gedrag) of wordt

niet grondig gedroogd, blijven de schubben geopend en de elasticiteit zal hieronder lijden.

Er zijn talrijke synthetische haarvezels, deze zijn meestal conisch, dit betekent dat ze naar boven toe

steeds dunner worden maar tegenwoordig hebben sommigen ook een oppervlaktestructuur vergelijk­

baar met natuur- en varkenshaar.

Kolinsky - Roodmarterhaar

Deze marter leeft in Noord-Siberië en Mongolie en de staartharen staan garant voor de allerbeste

kwaliteit voor aquarelpenselen. Dit haar heeft een uitmuntende water- en verfopname, voortreffelijke

elasticiteit een lange levensduur. De punt van de haren springt ook weer goed terug in de puntige vorm.

Roodmarterhaar

Is zeer hoogwaardig roodbruin haar, heeft lange fijne punten en is uitermate elastisch en vormvast.

Marterhaar van goede kwaliteit houdt de verf lang vast en blijft mooi puntig in vorm. Deze penselen

worden meestal gebruikt voor aquarelleren en voor andere vloeibare verfsoorten.

Wezelhaar

Het zwartgemêleerde haar is zacht en fijn maar niet zo elastisch als marterhaar. Dit haar wordt

overwegend voor make-up of Japanse inktpenselen gebruikt.

Ponyhaar

Zeer fijn, niet zeer elastisch en wordt derhalve voor eenvoudige make-up- en schoolpenselen gebruikt.

Varkenshaar

Dit haar bezit een buitengewone elasticiteit en is zeer robuust. Gedurende de groei, splijt het

borstelhaar en zo ontstaan twee of meer punten, z.g. vanen of bles. Deze bieden de mogelijkheid tot

een hoge verfopname. Er zijn zwarte, grijze en licht varkenshaar. De voor de kunstschilder en hobbyist

typische witte haren worden gebleekt. Dit haar heeft een hoog opnamevermogen van pasteuze verven,

is slijtvast en is derhalve zeer geschikt voor olie- en acrylverf.

Eekhoornhaar

Het blauwzwarte haar is soepel, licht en zacht. Goede verfopname en opslagcapaciteit alsmede goede

verfdosering. Dit haar is echter minder elastisch en is hoofdzakelijk geschikt voor aquarel, verwas,

zijde- en porseleinschilderen.

Geitenhaar

Zacht, pluizig haar wordt hoofdzakelijk voor poeder- en Japanse inktpenselen gebruikt.

Runderhaar

Stamt uit het oor van de os. Dit haar is zeer sterk en heeft fijne punten. Er is licht, bruin en zwart

runderhaar. Geselecteerd wit runderhaar wordt  ook in de kleur van marterhaar geverfd en als imitatie

voor roodmarter gebruikt. Runderhaar is zeer lang en wordt daarom vaak gebruikt voor slepers en

lijnentrekkers.

Dassenhaar

Dit haar is snel herkenbaar aan zijn lichte toppen en donkere deel in het midden. Opvallend is de lichte

kromming van het haar. De langste haren ( 12 cm ) komen van de rug. Dit haar is echter niet geschikt

voor waterverdunbare verf.

Synthetisch haar

Er zijn vele soorten synthetische vezels (goudgeel, wit, mahoniekleur), die er bijna identiek uitzien als

natuurhaar. Synthetische vezels zijn vormstabiel, elastisch en kunnen langer intensief gebruikt worden.

Ze zijn bovendien een diervriendelijke alternatief.

 

PENSEEL - FABRICAGE

 Het maken van een hoogwaardige penseel begint al met de keuze van het haar. Afhankelijk van de

toepassing en eisen aan de penseel moet het juiste materiaal worden uitgekozen. Daarbij moeten

verschillende eigenschappen in acht worden genomen, zoals b.v. zuigkracht en elasticiteit, maar ook

weerstand of zachtheid van een haarsoort.

 

1. Het haar wordt in z.g. “Haarzuchtern” (haarbundels) ingekocht. Deze wordt in verschillende lengten

gebundeld aangeleverd.

2. De benodigde hoeveelheid haar voor een penseel wordt verdeeld en gewogen.

3 Aansluitend wordt de afgewogen hoeveelheid haar met de punten aan de voorkant in een metalen buis

ingevoerd en in model geklopt. Vaak zijn meerdere handelingen met verschillende buisjes noodzakelijk

tot de haarbundel de juiste vorm heeft.

4 De haarbundel wordt daarna, afhankelijk van de soort penseel, vaak met een binddraadje gefixeerd,

waardoor de haren niet meer kunnen verschuiven.

5 De lastigste en moeilijkste stap van dit proces is het invoeren van het haar in de bus en het

uittrekken van de haren aan de tegenoverliggende kant van de bus. Het haar wordt daarbij vaak met de

punten naar voren vanuit de achterkant van de bus geschoven.

6 Aansluitend wordt het haar in de bus naar voren geschoven, tot de penseelpunt aan de voorkant

verschijnt en op de gewenste lengte wordt uitgetrokken.

7 Het haar moet nu nog met lijm in de bus gefixeerd worden. Daarvoor wordt een speciale lijm van

achteren ingegoten.

8 Nadat de lijm is uitgehard moet de penseel “ausgeputzt” (bijgewerkt) worden. Daarbij worden haren

die uitsteken of in de verkeerde richting liggen zorgvuldig verwijderd en losse haren worden

uitgekamd. Deze handeling wordt uitsluitend door zeer ervaren en goed opgeleide “Pinselmacher”

(penselenmakers) verricht.

9 Nu is de penseelbus klaar. Deze wordt nu op de steel geschoven en stevig vast gedrukt.

10 In de laatste bewerking worden de penselen “gespitzt” (aangepunt) en sommige soorten  worden

daarna nog met arabische gom extra gepunt.

11 Vervolgens wordt de steel met het logo, streepjescode en artikelnummer bedrukt en is het klaar voor

de verkoop.